22. «Байжұма» - «Түркешке еліктеп шығарған Динаның «Байжұма» күйінің де тартымдылығы мен кең таралғандығы белгілі. «Түркештің асқан домбырашылығын Дина мадақтап, оның шығармашылығын жоғары баға- лап отырған.......... Ал шынында бұл Құрманғазыға дейінгі аты шыққан атақты домбырашының аты. Бұл күйдің түрлері өте көп. Түркеш Байжұмаға арнап күй шығарып «Байжұмади» атаған. Дина да өзінің ұстаздарына еліктеп, Байжұма тақырыбына шығарма шығарады. Ал Динаның нұсқасы үні....да, ырғағы..., перне басу жағынанда Байжұманың басқа нұсқаларына ұқсайды. Бірақ Динаның домбыра тартушылық шеберлігінің арқасында оның «Байжұмасы» тіпті жаңа, өз ерекшеліктері..., мазмұны...,формасы бар басқаша күй болып шыққан», - дей келе А.Жұбанов Түркештің, Құрманғазының, Наушаның аталмыш күйлерімен динамикасы, экспрессиясы, қағысы, орын- дау мәнері тұрғысынан салыстырмалы түрде қарастырады. Осы нұсқаны профессорлар Қ.Ахмедияров, Айтжан және Айтолқын Тоқтағандарда негіз- ге алған. Бұл күй автордың өз орындауында және тарихы да бізге жетпеген, күйшінің қолынан күй алған ҚР халық артисі, майталман күйші Р.Омаровтың орындауында эталондық түрлемі қабылданған. Кейінгі деректерге келгенде: 1) Байжұма Досмекейұлы (руы жаппас) атты күйшінің батыс өңірде Бөкей ордасында болғандығы;
2) 1980-2009 жылға дейінгі аралықта іздестіру жұмысы арқасында Б.Досмекейұлынын Ж.Қыдырәлиевтың жеткiзуiнде «Жаппас Байжұма» (н.т. Қ.Жумағалиев) күйінің ескі түрлемінің табылуы. Күйдің Құрманғазының аттас күйімен кейбір ұқсастықта өрілуі де бар
3) Бірде Дәулеткерей бiрде Наушаның атымен аталатын «Байжұма» күйіне байланысты үлкен ұстаздарымыздың пікірі бойынша: «Кейде орындаушылар композитордың ой-мазмұнынан асыра орындағандықтан күй сол та- лантқа телінген» - расында да Құрманғазының аталмыш күйін аңыз күйші Окапка, сол сияқты жоғарыда айтылған күй Наушаға телінген.
4) Негізінен А.Затаевичтің «Қазақтың 500 ән-күйі» жинағында «Жиен Байжұма» - II түрi [44.1316] Н.Бөкейхановтың орындауында авторы көрсе- тілмеген, Әлікейдің «Байжұма» күйі осы орындауда берiлген. Ырғақтық, өлшемдік, әуендік тұстарында Дәулеткерейдің аттас күйiнiн жосығы анық байқалады. Бұл тұста біздің пікірімізше «Төре» мектебінің іргесін қалаушы Дәулеткерейдің мұрасы Әлікей күйші және туған жиені Науша арқылы жеткені белгілі. А.Жұбанов Науша күйшіні бөліп айтады. Сонда Дәулеткерейдің «Жиен Байжұма» немесе жиеніне арнаған «Байжұма» күйін Әлікей жеткізуі де мүмкін. Өз ретінде Науша күйші 1935 жылы Алматыға келіп, Құрманғазы оркестріне жұмысқа тұрып, тек қана Дәулеткерейдің 50-ге тарта күйін А.Жұбановка тапсырып және айналасына да колдан үйреткен.
5) «Байжұма» күйлері көбінесе жойқын екпінді немесе терең толғаулы күйлер. Бұл жанр да батыс күйшілік мектебіндегі шоқтығы биігінің бірі. Құр- манғазы, Дәулеткерей, Дина, Түркеш, Орынша, Мақаш сынды күйшілерден бастау алып бүгінде С.Құсайынов, Қ.Ахмедияров, Т.Айдарбаев, А.Жайымов шығармашылығында жалғасқан. Жинақта Қ.Амедияровтың орындауында және өзі түсірген нұсқасы берілді.
Негізгі бет Динаның күйі «Байжұма» ор. Рүстембек Омаров
Пікірлер: 4