Бәріңізге ассалаумағалейкум!
Қалың қазақ құлақ түр кеңесіме,
Түспеймекен бодандық кез есіңе.
Құлдилай кеп қырандай құламағын,
Бейбіт күннің шыққан соң белесіне.
Шәйіт кетті майданда неше ұлымыз,
Кетті талай жауларға есебіміз
Қарекет жасамасақ ертеңгі үшін,
Саз балшыққа батармыз бес елі біз
Тұлпардан озып жатса есегіміз,
Өсеміз, деуден биік өшеріміз!
Айдаһар мен аюдың арасында,
Қайталанып жүрмесін кешегіміз!
Мұның бәрін үлгі етіп ілген дұрыс,
Ілгізу үшін сізге білген дұрыс!
Қазақ хандығының құлдырауы мен бодан болуының тағыда бір сипаты оның мешеулігі мен бірікпегенінде. 18-ғасырдың алғашқы жылдарында өзге жұртпен терезесі тең тұрған қазақ халқының, Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін берекесі кете бастады. Әз-Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы ешкімге бас ұрмаған, айбарынан жел ескен мемлекетке айналды. 1680-жылы Батыр ханнан кейін таққа отырған Тәуке, феодалдық бытыраңқылықты жойып, мемлекетті бір орталыққа бағындыра білді. Тіпті Тәуке хан Осман империясына хат жолдап, екі елді тізе қостыра отырып, Орыс патшалығын жермен жексен етіп жібермекші болды. Тәуке ханның бұл ұсынысын қабыл алмаған Осман империясы тарихтан орны толмас қателік жіберді. Ал бұны біз жаратқанның тағдыры дейміз. Көк бөрінің алпамсадай аюға қалайша шамасы жетсін?! Сары орысқа шапқыншылық жасамаған Тәуке, дипломотиялық қарым-қатынасқа көшті. Бұл кезеңдерде теңіз жолы ашылып, санасы ерте оянған Европалықтар жаңа құрлық іздеуге кірісті. Мұның әсерінен Ұлы Жібек жолының саудасы әлсіреп Сыр бойындағы қалалардың тоз-тозы шыға бастады. Осының бәрін ескеріп қала мен хандықтың шаңырағы шайқалмас үшін 1700-жылдан бастап Тәуке хан орыс жұртына тоқтаусыз елшіліктер жіберді. "Екі ел тату болса екен", "ымыраға келіп, сыртқа жауларға бірге тойтарыс берсек екен", "сауда қатынасын дамытсақ екен" деп хат жолдады. Алайда баһадүр ханымыз аққұлақтарға тағынан түсіп, бөркінде шешкен жоқ. Бодандығын мойындап, әлсіздігін көрсеткен жоқ. Өкінішке орай Тәуке қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығы ыдырай бастады. Алтыбақан алауыздықтың өрті күшейіп, тарыдай шашылған қараша халық ұлыс болып ұйыса алмады. 1718-жылы Қайып хан таққа отырды. Алайда оның беделі мен билігі сұлтандардың құзырында жүрмеді. Осы шақта Жоңғар шапқыншылығы қайта басталып, Аягөз маңында қазақ жасағымен кескілескен майдандар жүргізді. Қазақ жасақтарына Әбілқайыр мен Қайып хан басшылық жасады. Екі қошқардың басы бір қазанға сыймай, ымыраға келе алмағаннан кейін қазақ жасақтары оңбай жеңілді. Тәуекел хан тұсынан бастап, Жоңғардан жауырыны жер иіскемеген Қазақ хандығының Аягөз майданынан кейін ойсырауы біліне бастады. 1721-жылы Қайып хан 1-Петрге хат жолдады. Қару жарақтар мен әскер, сондай-ақ тұрмыстық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін мүліктер сұрап, өтініш білдірді. Қырдың қызыл түлкісіндей қулыққа салынған Петр патша сылтаулар іздеп, уақытты соза түсті. Өйткені бұл кезде барлығы жоспарланып қойылған еді. Ресейліктер Жоңғар хандығына жел беріп азық-түлік, қару- жарақпен сәлем-сауқат жолдады. Мұндай сатқындықтың соңы Ақтабан шұбырынды мен Алқакөл сұламаға алып келді. Ұлытауға дейінгі ұланғайыр атырап, Түркістан мен Ташкент, Жетісу мен Тарбағатай қалмақтың меншігіне айналды
1724-жылы Қайып ханда қайтыс болды. Ендігі уақыт, ендігі дәуірлер қазақ хандығы үшін катастрофаларға толы болды. Ру басылары қара басының қамын күйттеп, рушылдық ауруы күшейе түсті. Көрші мемлекеттер ғылым мен білімге, қалалық мәдениетке, отырықшылыққа бейімделіп жатқанда, қазақ елі бітіспес алауыздық пен мал қамын ойлаудан көзін аша алмады. Феодалдық бытыраңқылықтың кесірінен тұрақты әскері, жаудан қорғанар қамалы мен қорғаны, ел экономикасына елеулі ықпал ететін қалалық мәдениеті, елдің ішкі сыртқы саясатына май-шаммен қарайтын өкілетті билігі болмады. Осының бәрін ой сүзгісінен өткізген Абылай, елді жаңашылдыққа жұмылдырамын деп бел байлады. Бірақ оған сыртқы жаулары мен қараңғы халық, көре алмаған төрелер мүмкіндік бермеді. Тас қамалды-тар қапас, шетел сәулетшілерін-әб жыландай көрген қараңғылық, қара қазақтың түбіне жетті. Қазақты дамытппс үшін орыс генералдары да белді Төрелерді түлендей азғырды.
Солтүстік-Батысында Самұрық құстай созылып келе жатқан Ресей патшалығы ағартушылықты қолға алды. Жайшылық шағында жер өңдеу мен егіншілігі қалыптасып, қалалар мен қамалдары бой көтеріп, ғалымдар мен ойшылдарға жағдай жасалды. Жаушылықта Аштархан, Қазан, Сібір, Қырым, Ноғай хандықтарын жапырып өтті. толығырақ Видеода....
Негізгі бет Ойын-сауық Қазақты Қалай Құтқарамыз!
Пікірлер: 1,4 М.