पवनीचा प्राचीन किल्ला- डॉ. जयंत वडतकर Pauni Fort Vidarbha
वैनगंगा नदीकाठी वसलेले पवनी हे भंडारा जिल्ह्यातील एक सर्वात मोठे तालुक्याचे गाव. नागपूर येथून उमरेड मार्गे उमरेड कऱ्हाडला अभयारण्य लगतच्या रस्त्याने ८३ किमी तर जिल्ह्याचे ठिकाण असलेल्या भंडारा येथून सुमारे ४७ किमी अंतरावर असलेले हे गाव विदर्भातील प्राचीन गावांपैकी एक आहे. येथे केल्या गेलेल्या उत्खननात दोन भव्य बौद्ध स्तुपांचे अवशेष, सातवाहन काळातील भांडी, व काही शिलेलेख सापडले असून त्यावरून पवनी हे प्राचीन काळात बौद्ध धर्माचे महत्वाचे केंद्र होते. येथे वेगवेगळ्या काळात मौर्य, शृंग, सातवाहन वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकुट, यादव, गोंड, नागपूरच्या भोसले आणि शेवटी ब्रिटीश अशा विविध सत्ता काळात विविध वस्तू उभारल्या गेल्या असाव्यात त्यातील एक महत्वाचा वारसा म्हणजे येथील किल्ला.
पवनी येथे देवगिरीचे यादव आणि त्यानंतर चांद्याच्या गोंड राजे यांची दीर्घकाळ सत्ता होती. सध्या येथे अस्तित्वात असलेला किल्ला गोंड राजांनी अंदाजे १५ व्या शतकात बांधलेला असावा असे वाटते. परंतु पवनी गावाचे प्राचीनत्व बघता या किल्ल्याचे मूळ बांधकाम फार पुरातन असावे, त्यावर यादव काळात काही सुधारणा आणि गोंड आणि भोसले काळात याचे भव्य किल्ल्यात रुपांतर झालेले असावे. गावाच्या तीन बाजूनी डोंगर व पुढे पश्चिम दिशेला दूरपर्यंत जंगल आहे. गावाच्या ईशान्य बाजूने वैनगंगा नदीचे नैसर्गिक संरक्षण आहे. पश्चिम दिशेला असलेल्या डोंगर रांगांचा उपयोग करून गावाच्या तीन दिशेने हा किल्ला बांधण्यात आलेला होता. भुईकोट प्रकारातील हा किल्ला मजबूत असा दगडी चीऱ्यांनी बांधलेला असून वरच्या भागातील विटा आणि चुन्यात असलेले बांधकाम नंतरच्या काळात केले गेलेले असावे. पूर्वी या तटबंदीत चार प्रवेशव्दारे आणि चार खिडक्या होत्या. आज यातील एक प्रवेशव्दार, उत्तर दक्षिण असा ५०८ फुट लांबीचा परकोट आणि त्यातील पाच बुरुज तेवढे शिल्लक आहेत.
भुईकोट किल्ल्याला संरक्षक खंदक फार कमी ठिकाणी बघावयास मिळतो, मात्र या किल्ल्याच्या संरक्षणार्थ खंदकाची रचना करण्यात आली होती. बालसमुद्र नावाने परिचित हा खंदक आज तटबंदी जेथे शिल्लक आहे तेवढ्याच भागात शिल्लक दिसतो. या तलावाच्या थोडं पुढे कुऱ्हाडा तलाव नावाचा आणखी एक तलाव असून त्यापुढे विस्तीर्ण असा जंगल प्रदेश आहे.
आज शिल्लक असलेलले पश्चिमेकडील एकमेव प्रवेशव्दार उंच, मजबूत असून त्याची अलीकडच्या काळात कधीतरी दुरुस्ती केली गेल्याने आजही भक्कमपणे उभे आहे, यातून प्रवेश केला की डाव्या हाताला रुंद, मजबूत अशा दगडी पायऱ्या लागतात. पायऱ्या चढून वर गेलो कि एक चौक लागतो तेथे प्रवेशव्दाराला लागून एका ओसरीची जागा आणि चौकीदाराची निवास खोली आहे. या ठिकाणाहून बुरुजावर चढण्यास पुन्हा दगडी पायऱ्या असून या चढून आपण पहिल्या बुरुजावर चढता येते.
पहिल्या बुरुजापासून दक्षिणेकडील तटबंदी सुरु होते. तटबंदीचे मूळ बांधकाम भक्कम काळ्या दगडी चीऱ्यांनी केलेले असून त्यावरीलभाग विटा चुन्यात बांधलेला आहे. या तटबंदीतील काही भाग शिल्लक असून काही भागात तो ढासळलेला आहे. तटबंदीची रुंदी एक बैलगाडी त्यावरून सहज चालू शकेल इतकी सुमारे १५ फुट रुंद आहे. पहिल्या बुरुजावरून दहाएक फुट उंचीवर तटबंदी सुरु होते, तेथून वर चढून गेलो कि दुसरा बुरुज लागतो. या बुरुजाच्या चर्या ढासळलेल्या असल्याने फक्त अर्धगोलाकार दगडी चौथरा तेवढा दिसतो. या बुरुजात खाली वेगवेगळ्या दिशेने शत्रूवर नजर ठेवण्यास आणि मारा करण्यासाठी जंघ्याची वैशिठ्पूर्ण अशी व्यवस्था केलेली दिसते.
किल्ल्यावरील मुख्य आणि सर्वात उंचीवरील बुरुज आहे तो तिसरा बुरुज. या बुरुजास १० फुट उंच चर्या असून त्यामध्ये दोन स्तरावर प्रत्येकी १३ आणि ११ जंघ्याची वैशिठ्पूर्ण व्यवस्था आहे. येथून पुढे उंच विटांची तटबंदी असून टेहाळनी प्रशस्त जागा आहे. येथून काही अंतरावर असलेल्या चौथ्या बुरुजाची रचना तिसऱ्या बुरूजाप्रमाणेच असून उंची मात्र कमी आहे. शेवटचा कोपऱ्यावरील बुरुज आणखी थोडा कमी उंचीवर असून मजबूत व सुशोभित केलेला आहे. तीन बुरुजाच्या अर्धगोलाकार चर्या वर कोपऱ्यावर नक्षीयुक्त मिनार असून त्यांना चुन्याचा गुळगुळीत गिलावा असल्याने ते सुस्थितीत आहेत. हे मिनार नंतरच्या काळात बांधलेले असावेत. बुरुजावर आतून चढण्याच्या पायऱ्या ह्या मजबूत दगडात प्रत्येक ठिकाणी वेगवेगळ्या पद्धतीने बांधलेल्या असून काही ठिकाणी इंग्रजी A आकारात तर काही ठिकाणी इंग्रजी V आकारात आहेत. हा किल्ला पुरातत्व खात्याच्या अखत्यारीत असून अलीकडे हा संपूर्ण किल्ला डागडूजी करून मजबूत केला गेला असून दोन्ही बाजूंनी लोखंडी संरक्षक कठडे उभारण्यात आले आहेत.
Pauni Fort, Gond Fort, Pauni Dist Bhandara
Pauni, an ancient place, has yielded the relics of one of the greatest Stupas of India and definite evidence of a flourishing Buddhist establishment. The fort was constructed by the Gond ruler and was taken over by Raghuji Bhosale I around 1710 AD. Pauni has one old fort, now only one gate and five Bastons are remaining. The ancient moat has now turned into a small seasonal lake and is called Balasamudra.
Camera & Gear used -
1) Video shoot with : Canon Power Shot SX50HS
2) Photographs - Canon Power Shot SX50HS
Music credits-
KZitem Library - kzitem.info... Traveller
Category -History & Education
#PauniFort#Paoni#Bhandara#Vidarbha#VaingangaRiver#
Негізгі бет Pauni Fort | Dist. Bhandara पवनीचा गोंडकालीन किल्ला जि. भंडारा
Пікірлер: 166