Bu gün bütün dünyanın gözü Qazaxıstana çevrilib. Dünya mediasının gündəlik xəbər bülletenində “Qazaxıstan” sözü iri hərflərlə yazılır. Könül istərdi ki, qardaş ölkənin adı daha gözəl, daha parlaq hadisələrin anlatılması üçün bu qədər məhşurlaşsın. Amma heyf ki, belə deyil...
Bəs, haradı Qazaxıstan? Bu gün qardaş ölkəni daha yaxından tanıtmaq istəyirəm sizə. Ərazisinə görə, Mərkəzi Asiyanın ən böyük, bu siyahıda dünyanın 9-cu ölkəsidir Qazaxıstan. Dənizə çıxışı yoxdur. Sahəsi 2,724,900 km²-dır. Şimaldan Rusiya, şərqdən Çin, cənubdan Türkmənistan, Özbəkistan və Qırğızıstanla həmsərhəddir. Qərb sahillərində Xəzər dənizi vasitəsilə bizim də qonşumuuz sayılır.
Ölkə ərazisi düzənlik, çöl, tayqa, kanyon, dağlar və səhralardan ibarətdir. Tarix boyunca buralarda köçəri türk xalqları yaşayıb. 13-cü əsrdə Çingiz xan indiki Qazaxıstanı əsarəti altına alır. Zamanla türk köçəri tayfalarından olan qazaxlar birləşdi və yaşadıqları ərazilərə sahib çıxmağa başladılar. Beləcə, o dövrün müxtəlif yazılı mənbələrinə adlarını yaza bildilər. Bu gün çin, rus, ərəb, fars, bizans, moğol və türk dillərində olan bir çox mənbələrdə “qazax” ismi keçməkdədir. Təbii ki, əsərlərin dil xüsusiyyətlərinə görə, "qazax" adı, Asa, Kasa, Hasa, Haysak, Kasok, Qasaq, Hasıq, Kazak, Kazsak kimi fərqli şəkillərdə yazılıb. Qazaxların mövcudluğunun dəqiq tarixi isə bilinmir. Akademik Marr yazır ki, "Qafqazda qazaxlar yaşayırlar". Çex tarixçisi Grozniy`in fikrincə, "Qazaxlar eramızdan əvvəl Xəzər dənizinin şərq bölgəsində yaşayan hunların nəvələridir və “Qafqaz”, “Kaspi” sözləri də onların adından, “qaz”, “qas” söz köklərindən yaranıb”.
Müasir Qazaxıstanın kökləri 1400-cü illərə qədər getməkdədir. Həmin vaxt müxtəlif türk tayfalarının birləşməsi ilə Mərkəzi Asiyada yeni bir boy yaranır. Qızıl Orda dövləti dağıldıqdan sonra türk tayfaları Noqay xan ətrafında birləşərək Noqay Xanlığını qurdular. Bu xanlıq sonradan Qazax xanlığına çevrildi
.
Qazax xanlığı üç hissədən ibarət idi: Ulu juz, Kiçik juz və Orta juz. 18-ci əsrin ikinci yarısından etibarən, onlar bir-birindən fərqli siyasət yürütməyə başladılar. 1770-ci ilin sonlarında qazax juzları Rusiya və Çin arasında mübarizə meydanına çevrildi. Bu mübarizə rusların qələbəsi ilə başa çatdı. Bundan sonra ruslar işğal etdikləri qazax torpaqlarında müstəmləkəçilik siyasəti ilə məşğul oldular. Yerli qazaxları məcburən köçürdülər, torpağın sərvətini mənimsədilər. Qazaxların dilinə, dininə və həyat tərzlərinə müəyyən qadağalar gətirildi.
Bu vəziyyət, təxminən, 2 əsr davam etdi. 1912-17-ci illər arasında əhali aclıq və müxtəlif siyasi qadağalar səbəbiylə rus hökumətinə qarşı etiraza qalxdı. 1917-ci ildə Rusiyada çarlığın devrilməsi ilə əlaqədar olaraq Mərkəzi Asiya bir müddət müstəqil oldu. 1917-20 ci illər arasında keçmiş qazax juzları birləşərək "Alaş Orda" dövlətini qurdular. Bu dövlət üç il yaşaya bildi. 1920-ci ildən sonra ruslar hakimiyyəti təkrar ələ keçirdilər və Qazaxıstan SSR oldu...
SSRİ-nin mövcudluğu dövründə ruslar qazaxların milli şüurunun itirilməsi üçün müxtəlif yollara əl atdı. Stalinin vaxtında qazaxcadan ərəb və farsca sözlər çıxarılaraq bunların yerinə rusca kəlmələr qoyuldu. Hazırda da qazaxlar rus kökənli sözləri çox işlədir.
Qazaxların comərdliyi, qorxmazlığı və döyüşkən ruhu həmişə ruslar üçün, xüsusilə, Sovet rəhbərliyi üçün təhdid hesab olunub. 1933-cü ildəki süni aclıq, 1937-38-ci illərdəki soyqırım, 1954-cü ildə 6 milyon 300 min hektar torpağın zorla rus mühacirlərinə paylanması, 1960-cı illərə qədər rusların köçürülərək burada yerləşdirməsi bu təhdidin azalmasına yönəlmişdi.
1986-cı ildəki məşhur "Celtoksan" hadisəsi isə qazaxlara edilən zülmün “zirvəsi” sayılır. Qorbaçov Qazaxıstan Kommunist Partiyasının birinci katibi, qazax əsilli Kunayevin yerinə Kolbini təyin edir. Bu qərar dekabr ayında verilir. “Jeltoksan” qazaxca dekabr ayının adıdır. Bəzi mənbələrdə Kolbinin rus, ya da çavuş əsilli olduğu mübahisəli olsa da, qazaxlar onun gəlişini sakit qarşılamır. 16 dekabrda başlayan etirazlar 19 dekabrda sona çatır. Küçəyə ilk çıxan tələbələr olur. 17 dekabrda Alma-Ata əhalisi də tələbələrə dəstək məqsədilə küçələrə axışır. Onları susdurmaq üçün yerli güc orqanları ilə birlikdə rus OMON`çuları da silaha sarılır. Bu cür reaksiyanı gözləməyən qazaxlar Çimkənd, Taldıkurqan və Qarağandı şəhərlərində də ayağa qalxırlar. Amma təbii ki, əliyalın xalqla silahlı güclərin qarşıdurmasında qalib tərəf silah olmalıydı və oldu da...
Yaranmış vəziyyətdən ehtiyat edən sovet rəhbərliyi 10 yanvar 1987-ci ildə Qazaxıstan Kommunist Partiyasına ikinci katib vəzifəsinə milliyyətcə qazax olan Səidullah Kubaşovu gətirmək məcburiyyətində qaldı. Hadisələrin bir daha təkrarlanmaması üçün DTK vasitəsilə iştirakçılar təqib olunmağa, həbs edilməyə başlandı.
Негізгі бет Ғылым және технология Qazaxıstan necə ölkədir, orda nələr var?
Пікірлер: 73